Ruszcza – dawna podkrakowska wieś położona ok. 15 km na północny wschód od centrum Krakowa, w 1951 r. została włączona w granice miasta (gmina Ruszcza istniała jeszcze do 1954 r.). W latach następnych przeprowadzono przez Ruszczę linię kolejową Nowa Huta – Podłęże, zajęto też część terenów pod budowę zaplecza Huty im. Lenina. Zlokalizowano tutaj również zakład karny. Obecnie Ruszcza wchodzi w skład Dzielnicy XVII Nowej Huty. Miejscowość ta posiada znacznie bogatszą przeszłość, niż tą, z którą są związane postpeerelowskie pamiątki.

 

Pierwotną zabudowę wsi ujawniły badania archeologiczne, które odkryły w jej centrum ślady osady ziemiankowej datowane na wieki od X do XIII. Po raz pierwszy Ruszcza była wzmiankowana w dokumentach w 1222 r. (wymieniono wówczas kapelana Bernarda z Ruszczy. Wieś stanowiła centrum majątku jednej z gałęzi potężnego średniowiecznego rodu małopolskiego Swiebodziców – Gryfitów, a następnie ich potomków Branickich herbu Gryf, którzy przejęli nazwisko od sąsiedniej wsi – Branic

Z tym potężnym klanem rycerskim, którego członkowie należeli do elity władzy średniowiecznej Polski, związane jest powstanie ośrodka kościelnego, a później parafii, w Ruszczy. Nie znany nam z imienia fundator pierwszego romańskiego kościoła wzniósł go z ciosów kamiennych w czasach panowania Bolesława Krzywoustego (koniec XI – początek XII w.). Pozostałości tej świątyni pod wezwaniem św. Grzegorza Wielkiego, możemy oglądać w przyziemiu obecnej wieży, gdzie zostały wmurowane wapienne kostki. Kościół ten służył przede wszystkim Gryfitom, dlatego też duchowni, którzy pełnili w nim służbę Bożą, określani byli jako  kapelani. Najwybitniejszym rycerzem pochodzącym z tego rodu był Klemens, któremu Bolesław Wstydliwy zawdzięczał wyniesienie na tron krakowski.

Wierzbięta z Branic (Wierzbięta – staropolska forma imienia Grzegorz), stolnik krakowski, dziedzic majątku branickiego i patron kościoła, w roku 1386 wzniósł w swoich dobrach drewniany kościół w Woli Rusieckiej i ustanowił tam parafię. Z powodu zalewania świątyni przez Wisłę w XV w. przeniesiono ją do wsi Grabie. Wierzbięta bogato uposażył kościół rusiecki i dostosował fundację do wymogów swoich czasów. W latach 1403 i 1417 zlikwidowano archaiczną strukturę, jaką było podwójne probostwo, a na jego miejsce utworzono zespół siedmiu duchownych i jednego świeckiego, którzy mieli otoczyć troską duszpasterską parafię. Złożony był on z kolegium czterech wieczyście ustanowionych wikariuszy (zwanych mansjonariuszami), kapłana odpowiedzialnego za szkołę – scholastyka, który był prałatem i świeckiego rektora szkoły, prebendarza i przełożonego wszystkich kapłanów pracujących przy kościele, który nosił miano prepozyta. Od niego też kościół wziął swój tytuł – prepozytura. Była to wówczas nowa forma organizacji kościelnej, zbliżona do kolegiaty. Ruszcza stała się jedną z pierwszych, jeśli nie pierwszą w Polsce, prepozyturą.

W r. 1420 Wierzbięta postanowił rozebrać starą świątynię z wapienia i wznieść nową, ceglaną w stylu gotyckim. Istniejący do dnia dzisiejszego orientowany kościół o charakterze obronnym, nosi wezwanie św. Grzegorza Wielkiego. Pierwotnie był to kościół jednonawowy, z wieżą, wydłużający się w dwuprzęsłowe, trójbocznie zamknięte prezbiterium, ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym, z kolistymi, kamiennymi zwornikami. Ciosowe żebra sklepienne spływają na profilowane wsporniki. Na zwornikach sklepienia zachowały się gotyckie malowane tarze z herbami Gryf i Łabędź. Połacie sklepienne zdobi częściowo rekonstruowana późnorenesansowa dekoracja o motywach roślinnych, której oryginalne partie datowane były przez badaczy na 1 ćw. XVI w. Obecna polichromia ścian prezbiterium, ukazująca sceny z życia patrona kościoła oraz świętych Stanisława i Wojciecha, jest autorstwa Józefa Dudkiewicza i Macieja Makarewicza wykonana została w latach 1952 -1953.

Polichromia przedstawiająca Ucztę Eucharystyczną

W r. 1425 zmarł pobożny darczyńca Kościoła. Został on pochowany wraz z żoną Dorotą w podziemiach świątyni Rusieckiej. W północną ścianę prezbiterium, po lewej stronie ołtarza głównego, wmurowano jego gotycką płytę nagrobną. Niewątpliwie, pierwotnie płyta ta umieszczona była w posadzce kościoła. Wykonano ją z wapienia o wymiarach 229 x 108 cm. Przedstawia ona zakutego w zbroję zmarłego, który klęczy i modli się. U jego kolan umieszczono tarczę z herbem Gryf. Na obrzeżu, w płaskim reliefie, wyryta jest minuskułą gotycką inskrypcja dotycząca śmierci Wierzbięty. Płyta ta jest najstarszym datowanym kamiennym epitafium w Polsce. Fundatora kościołów w Ruszczy i Grabiu upamiętnia również słynne malowane na desce epitafium przedstawiające Wierzbiętę polecanego przez Jego patrona, św. Grzegorza, Matce Boskiej z Dzieciątkiem

Widok na prezbiterium

Widok na chór

Najpewniej pod koniec XV w. powstał zamysł rozbudowy kościoła na trójnawowy; zrealizowano go tylko częściowo: od strony północnej dostawiono dwuprzęsłową nawę boczną, również posiadającą gotyckie sklepienie. W 1 poł. XVII wieku nawę główną kościoła nakryto sklepieniem kolebkowym z lunetami, wspartym na gurtach; gotycką ostrołukową arkadę tęczy przekształcono na półkolistą.

Sklepienie zdobią dziś malowidła nieznanego autora przedstawiające sceny z życia Pana Jezusa pochodzące z ok.1987r. W świątyni znajdują się cztery ołtarze – główny św. Grzegorza, oraz „tym modelem co ołtarz wielki wystawione” ołtarze przy tęczy Matki Boskiej Różańcowej i św. Józefa, a w nawie bocznej ołtarz Chrystusa Ukrzyżowanego.

Scena z życia Pana Jezusa - Fragnent polichromii prezbiterium

Ołtarz Matki Bożej

Ołtarz Św. Józefa

Ołtarz Jezusa Ukrzyżowanego

Ołtarz główny

Nastawa ołtarza głównego jest konstrukcją typu architektonicznego wykonaną z drewna, trójosiową, dwusferową, ze zwieńczeniem. Styl i ornamentyka tego ołtarza wskazują, że pochodzi on z 1. poł. XVII w. nastawa pomalowana jest na kolor czarny i ozdobiona złoconymi rzeźbionymi elementami (kolumny, gzymsy, płycizny, uszy, muszle, kapitele). W strefie dolnej, po bokach mensy, umieszczono półkoliście zwieńczone bramki służące do obejścia ołtarza. Osie wyznaczają złocone kolumny z kapitelami, dźwigające uproszczone belkowanie z gzymsem. W polach bocznych w zamkniętych półkoliście niszach muszlowych stoją figury – po lewej św. Wojciecha, po prawej św. Stanisława. W zwieńczeniu pośrodku widnieje w owalnym obramieniu obraz Wniebowzięcia Maryi, zapewne z 1. poł. XVII w., flankowany dwiema kolumienkami. Po bokach, na odcinkach przerwanego przyczółka znajdują się rzeźby dwóch aniołów. Pod sklepieniem w osi ołtarza widnieje złocona gloria promienista w kształcie obłoku z Okiem Opatrzności. W ołtarzu głównym umieszczono hebanowe tabernakulum zdobione srebrnymi okuciami i kolumienkami oraz płytkami mozaikowymi przedstawiającymi barokowe pejzaże. Pochodzi ono z ok. 1700 r. i niewykluczone, że zostało przerobione z pałacowego sekretarzyka. W strefie górnej pole środkowe wypełnia siedemnastowieczny obraz w bogatej, złoconej ramie, ukazujący scenę Apoteozy św. Grzegorza Wielkiego, na którego wskazuje zwrócony do wiernych anioł jako na orędownika dusz czyścowych. Jest on kopią dzieła autorstwa Annibale Carracciego. Namalowany najprawdopodobniej ok. 1664 r. jest tym cenniejszy, iż rzymski oryginał z kościoła San Gregorio Magno uległ zniszczeniu. Obraz ten sprowadził z Włoch szczególnie zasłużony proboszcz parafii rusieckiej – ks. Sebastian Wolfowicz Będkowski, który zlikwidował zbór protestancki w Łuczanowicach (świadczyło o tym nie zachowane do dziś epitafium w kościele)

Obraz "Św. Grzegorz orędownik dusz w czyśćcu cierpiących" w Ołtarzu Głównym

Po lewej stronie arkady tęczowej znajduje się barokowy ołtarz MB Różańcowej, którego fundacja związana była z założeniem w Ruszczy Bractwa Różańcowego (w 1527 r. erygował je bp Piotr Tylicki, następnie – zapewne na skutek wojen – jego działalność wygasła, gdyż zaprowadzono je uroczyście w 1676 r. W każdą niedzielę i święto śpiewało ono różaniec w kościele). Posiada on drewnianą nastawę typu architektonicznego, jednoosiową, dwusferową, ze zwieńczeniem. W polu środkowym strefy dolnej znajduje się kopia obrazu MB Różańcowej, malowana w 1953 r. na płótnie i ozdobiona oryginalnymi, srebrnymi sukienkami. Obraz MB Różańcowej pochodzący z XIX w., będący prawdopodobnie kopią niezrachowanego do dziś pierwowzoru, używany jest jako zasuwa obrazu ołtarzowego. Maryja jest przedstawiona na nim jako Hodegetria – wskazująca drogę, kierująca gestem ku swojemu Synowi, którego trzyma na ramieniu. W strefie górnej ołtarza znajduje się ośmioboczny obraz malowany na płótnie z przedstawieniem Maryi z Dzieciątkiem wręczającej różaniec św. Dominikowi. Promowany przez bractwo kult Matki Bożej Różańcowej przyczynił się do uznania ją za drugą patronkę kościoła.

Drugi ołtarz boczny, po prawej stronie arkady tęczowej, dedykowany jest świętemu Józefowi. W polu środkowym strefy dolnej znajduje się obraz namalowany na płótnie, przedstawiający Opiekuna św. Rodziny z Dzieciątkiem Jezus na rękach. Obraz pozostaje dotychczas nie rozpoznany; nie znamy ani nazwiska twórcy, ani fundatora, którego herb – Leliwa widnieje u stóp świętego. W 1747 r. obraz ołtarzowy był ozdobiony srebrną sukienką, która – niestety – nie zachowała się do naszych czasów. W strefie górnej znajduje się wizerunek świętych Piotra i Pawła. Ponad kolumnami umieszczono rzeźby św. Wojciecha i Stanisława, a w zwieńczeniu rzeźbę nieokreślonego świętego z otwartą księgą w dłoniach i z kapeluszem na plecach.  

Barokowy ołtarz Chrystusa Ukrzyżowanego umieszczony jest w nawie bocznej. Jest on typu architektonicznego, drewniany, polichromowany, złocony i srebrzony, jednoosiowy i jednosferowy ze zwieńczeniem. W polu środkowym ujęta w szeroką, profilowaną ramę, znajduje się XVII wieczna figura Jezusa na krzyżu rzeźbiona w drewnie lipowym. Tło dla rzeźby stanowi czerwony aksamit. W kompozycję nastawy, zwieńczonej odcinkami przerwanego tympanonu, włączono koliste okno z witrażem przedstawiającym Chrystusa – Baranka z Apokalipsy stojącego na księdze, znajdujące się w ścianie za ołtarzem.

Obok tego ołtarza znajduje się chrzcielnica kielichowa z czarnego marmuru dębickiego. Puklowną tarczę zdobi kartusz z herbem Ogończyk i litery ZO – inicjały zasłużonego proboszcza rusieckiego, ks. Zygmunta Ogonowskiego, zmarłego w 1679 r. Chrzcielnicę tę przypisuje się warsztatowi Zielarskiego.  

W szkole działającej przy parafii, podobnie jak w szkołach kolegiackich, kształcili się klerycy, dlatego też w r. 1621 kard. Bernard Maciejowski podniósł kościół w Ruszczy do godności kolegiaty. Krótko trwał okres największej świetności kościoła i parafii w Ruszczy. Braniccy, niegdyś tak pieczołowicie dbający o świątynię, przenieśli się do swoich siedzib magnackich w Polsce północnej. Księża zaś często zaniedbywali obowiązek rezydowania przy parafii, wskutek czego zarówno świątynia, jak i duszpasterstwo bardzo podupadły. Dlatego też kard. Jan Aleksander Lipski w 1739 r. zlikwidował część funkcji kapłańskich, które nie były wykonywane, przez co kościół utracił miano kolegiaty. Rozbiory Polski spowodowały odłączenie od parafii w Grabiu 4 wsi: Chałupek, Przylasku, Stryjowa, Woli, które przyłączono do parafii rusieckiej. Podobnie stało się z dawniej należącym do parafii luborzyckiej Dojazdowem.) Na przełomie XVIII/XIX w. założono nowy cmentarz parafialny.

Obrazy Matki Bożej w poświęconym jej Ołtarzu przedstawiane zamiennie

Na początku XIX w. wieś przeszła w ręce Badenich, a następnie Popielów. Po ostatnich właścicielach Ruszczy zachował się neorenesansowy pałac (bardzo mocno zdewastowany) z 2. poł. XIX w., oraz resztki dawnego parku. 

Generalnego remontu zawilgoconej i niszczejącej świątyni podjął się dopiero w latach 70 – tych XIX w. ks. proboszcz Romuald Szwarc, przy wsparciu wybitnego odnowiciela zabytków, konserwatywnego polityka i dziedzica Ruszczy Pawła Chościak – Popiela, którego ojca, Konstantego, upamiętnia wmurowana w południową ścianę prezbiterium cynowa tablica. Kolejnego gruntownego odnowienia kościoła podjął się po I Wojnie światowej ks. Leon Katana, który wzniósł nową zakrystię, zbudował nowy chór organowy, nadbudował wieżę. W dziele tym wspierała go patronka kościoła Zofia Popielówna, która ufundowała w Ruszczy szkołę ludową. W 1918 r. świątynię nawiedził wizytator apostolski na Polskę, bp Achilles Ratti, późniejszy nuncjusz apostolski w Polsce, kardynał, i papież Pius XI. Gdy został wybrany na stolicę piotrową w 1922 r., w południową ścianę prezbiterium wmurowano tablicę upamiętniającą jego pobyt w rusieckim kościele.

Po II Wojnie Światowej wielokrotnie dokonywano w kościele różnych napraw i przeróbek. Wstrząsy spowodowane przez prace strzałowe na pobliskiej hałdzie spowodowały widoczne do dziś spękania kościoła. W latach 2000 – 2010 kościół przeszedł gruntowną konserwację, która przywraca mu jego pierwotny blask. Prace te finansowane są przez tutejszych parafian oraz Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa.

Grobowiec Popielów